Los van de betekenis van geschreven en gesproken taal, moeten kinderen zich bewust worden van de vormaspecten van taal. Fonemisch bewustzijn staat voor 'het bewustzijn dat woorden uit klanken bestaan’ en is een belangrijk onderdeel van beginnende geletterdheid. Het draagt bij aan een goede leesstart in groep 3. In deze blog vertel ik je meer over.
Taalbewustzijn
Taalbewustzijn gaat over het inzicht in hoe taal in elkaar zit.
In het Nederlandse schrift koppelen we lettertekens aan klanken. In talen als het Chinees, maar ook in een rebus bijvoorbeeld, is dat anders. Daar symboliseren tekens betekenissen.
In de huidige didactiek van het voorbereidend lezen ligt de nadruk op het leren koppelen van het auditieve aan het visuele, van letterklank aan letterteken.
Als we het over klankbewustzijn hebben, dan hebben we het over het fonologische en fonemische bewustzijn. Het fonologisch en fonemische bewustzijn en klanktekenkoppeling behoren tot het taaldomein ‘taalbewustzijn en alfabetisch principe’. Dit is een klein maar wel een heel belangrijk deel van alle taaldomeinen die in groep 1-2 aan bod komen, namelijk:
Spreken en luisteren
Woordenschat
Verhaal oriëntatie en verhaalbegrip
Taalbewustzijn en alfabetisch principe
Functioneel lezen en schrijven
Fonologisch bewustzijn
Fonologisch bewustzijn is een diepere laag van taalbewustzijn die je in staat stelt om met de bouwstenen van woorden te puzzelen. Het fonologisch bewustzijn is het taalbewustzijn, waarbij kinderen leren dat teksten bestaan uit zinnen, dat zinnen bestaan uit woorden en dat woorden kunnen bestaan uit lettergrepen of klankgroepen. Hierbij hoort o.a.:
Objectiveren: de vorm van het woord los kunnen koppelen van de betekenis (bijv.: 'kabouter' is langer dan 'reus', ook al is die reus op de tekening veel groter)
Zingeving: het inzicht in mogelijke doelen van geschreven taal (zoals communiceren, lezen en schrijven)
Klankdiscriminatie: verschil kunnen horen tussen klanken en letters
Lettergrepen synthetiseren en analyseren
Eindrijm herkennen
Hoewel vaardigheden, zoals rijmen en het klappen van klankgroepen geen directe relatie hebben met het leren lezen, zijn deze wel van belang voor het taalbewust en fonemisch bewust worden en het aanleren van de juiste schrijfwijze van woorden.
De ontwikkeling van fonologisch bewustzijn begint vaak al spontaan op jonge leeftijd. Gaandeweg hun ontwikkeling gaan kinderen steeds meer ontdekken dat de woorden die ze horen, bestaan uit verschillende klanken.
Spelletjes die je kunt doen om het fonologisch bewustzijn te stimuleren, zijn bijvoorbeeld:
Woorden in klankgroepen/lettergrepen verdelen:
Stamp als je een bepaald woord of een bepaalde klank hoort tijdens het voorlezen
Zinnen verdelen in woorden: leg voor ieder woord in de zin bijvoorbeeld een blokje/fiche/hoepel neer
Met twee betekenisvolle delen een nieuwe woord vormen: welk woord zeg ik? (bijvoorbeeld: “boom-stam”)
Lettergrepen weer aan elkaar plakken: welk woord zeg ik? (bijvoorbeeld: “pad-den-stoel”)
Rijmen met onzinwoorden
Versjes samen opzeggen
Liedjes zingen
Receptief rijmen (bijvoorbeeld: wijs het plaatje aan dat rijmt op "maan")
Productief rijmen (bijvoorbeeld: wat rijmt op "muis"?)
Fonemisch bewustzijn
Fonemisch bewustzijn of klankbewustzijn is begrijpen dat gesproken woorden uit individuele klanken (de fonemen) bestaan: zoals het verschil in eindletter tussen ‘boef’ en ‘boek’. Zo gauw we dus op het gebied van de klanken van tekens komen praten we over fonemisch bewustzijn. Dit is een aangeleerde vaardigheid.
Het fonemisch bewustzijn is een heel klein stukje (onderdeel) en een ver gevorderde fase van het fonologisch bewustzijn.
Er zijn vier vaardigheden te onderscheiden bij het fonemisch bewustzijn of klankbewustzijn:
Het isoleren van klanken (de aandacht leren richten op begin-, eind- en middenklanken in woorden)
De synthese van klanken (samenvoegen van afzonderlijke klanken tot een woord, bv. /v//i//s/ wordt /vis/)
De analyse van klanken (een woord klank voor klank leren uitspreken, bv. /vis/ wordt /v//i//s/)
Het manipuleren van klanken (een klank in een woord leren toevoegen, weglaten of vervangen)
De ontwikkeling van het fonemisch bewustzijn kent ook een opbouw, een leerlijn:
Luisteren; hier begint het allemaal mee. Een goede luistervaardigheid helpt kinderen op veel gebieden een goede basis te leggen.
Identificatie (herkenning) van klanken en letters
Manipulatie (toevoegen, weglaten of vervangen) van klanken en letters
Klank-letter-koppelingen
Bouw deze leerlijn stapje voor stapje op door deze vaardigheden gestructureerd en in een vaste volgorde aan te bieden. zodat je goed kan aansluiten bij het niveau van de kinderen.
Meer over de ontwikkeling van klankbewustzijn vind je in mijn blog:
Fonemisch bewustzijn is een belangrijke voorspeller voor latere leesvaardigheid.
Kinderen die moeite hebben met het onderscheiden van de klanken in een woord hebben een grotere kans op problemen met de letter-klankkoppelingen en het decoderen van woorden.
Het gehoor
Bij fonologisch en fonemisch bewustzijn wordt niet het functioneren van de oren, maar de verwerking van de auditieve informatie, bekeken.
Het gehoor van de kleuter heeft echter wel een grote invloed op de ontwikkeling van jet fonologische en fonemische bewustzijn. De focus in het klankonderwijs ligt in het begin namelijk op auditieve identificatie en discriminatie, dat wil zeggen: het goed leren herkennen en onderscheiden van klanken in het Nederlands. Pas als kinderen die klanken goed kunnen onderscheiden en uitspreken, leren kinderen de klanken koppelen aan letters.
Meer over het gehoor vind je in mijn blog: Het gehoor
Woordenschat en klankbewustzijn
Fonemisch bewustzijn wordt verder gestimuleerd en versterkt door de groei van de woordenschat. Als kinderen woorden leren, wordt niet alleen de woordbetekenis maar ook de klankvorm opgeslagen in het geheugen.
Bij kinderen die meer woorden leren, zorgt dit ervoor dat de klankopbouw van woorden steeds preciezer wordt herkend en opgeslagen. Op die manier draagt een grotere woordenschat bij aan de verbetering van het fonemisch bewustzijn.
Dit geldt in het bijzonder als er aandacht wordt besteed aan woorden die in klank op elkaar lijken, zoals woorden die rijmen en die dus alleen in beginletter van elkaar verschillen.
Daarbij is het belangrijk dat er in de omgeving van het kind een rijk taalaanbod is.
Een rijk taalaanbod ontstaat als er veel wordt voorgelezen uit (prenten-)boeken en er veel talige interactie is met opgroeiende kinderen. In zo'n omgeving kan ook al snel het besef ontstaan dat afzonderlijke klanken in gesproken woorden aan tekens (letters) gekoppeld kunnen worden. Problemen op het gebied van de mondelinge taalvaardigheid zijn van negatieve invloed op het fonemisch bewustzijn en daarmee ook op het aanvankelijk lezen in groep 3 en het voortgezet technisch lezen in groep 4.
En een goede leesvaardigheid werkt positief door op de gehele schoolloopbaan van kinderen, zowel cognitief als sociaal-emotioneel.
Aan de slag!
Lezen en schrijven zijn geen natuurlijke processen zijn, zoals het verwerven van mondelinge taal. Er bestaat geen gebied in onze hersenen dat je verantwoordelijk kunt achten voor het leren lezen en schrijven. Verschillende gebieden in de hersenen moeten daar veel voor samenwerken, wat het leren lezen en schrijven zo complex maakt.
Het fonemisch bewustzijn ontwikkelt zich voor een deel spontaan, maar het is daarnaast ook belangrijk dit planmatig en veel te oefenen met kleuters. Dit bevordert de taalontwikkeling van de kinderen positief. Een goed ontwikkeld fonemisch bewustzijn zorgt daarnaast voor een positieve start in groep 3. Al in de kleutergroepen is gerichte aandacht voor fonologisch en fonemisch bewustzijn daarom van cruciaal belang.
Je legt daarmee namelijk een belangrijke basis voor lezen en spelling.
Tijd voor fonemisch bewustzijn is dan ook zeer goed bestede leertijd.
Je kunt op veel verschillende manieren aandacht geven aan het klankbewustzijn.
Dat hoeft niet altijd een lange activiteit te zijn.
Korte tussendooractiviteiten, bijv. tijdens de jassen halen, zijn net zo waardevol.
Daarnaast is het ook belangrijk om dagelijks doelgerichte taalactiviteiten aan te bieden, waar je bewust met klankbewustzijn aan de slag gaat.
In groep 1 ligt de nadruk op het fonologisch besef en speel je luister- en spreekspelletjes met geluiden en klanken. Bijvoorbeeld:
‘Hoor je de bij zoemen tussen de andere dierengeluiden? Fladder dan met je armen.
Middelste kleuters leren kleine klankverschillen te horen, bijvoorbeeld: ijsje en meisje.
Ze leren klanken verkennen: de 'f' wordt bijvoorbeeld lang aanhouden alsof ze een fietsband oppompen, in de spiegel ontdekken ze dat ze de 'f' met de lip en tanden maken, en ze leren om te klappen in hun handen als ze een bepaalde klank tussen andere klanken herkennen.
Met oudste kleuters ga je nog een stap verder, ligt de nadruk op het fonemisch besef en oefen je met auditieve synthese, auditieve analyse (bijvoorbeeld: hoeveel klanken hoor je in ‘zee’?) en auditieve manipulatie (bijvoorbeeld. ‘kop’ zonder ‘k’ is ‘op’).
Het stimuleren van fonemisch bewustzijn is zowel met als zonder betekenisvolle context effectief voor de leesontwikkeling van jonge kinderen. Het blijkt dat het stimuleren van fonemisch bewustzijn in een betekenisvolle context soms wel succesvoller is dan wanneer deze in geïsoleerde activiteiten (zoals een losstaande letter-van-de-weekwerkvorm) worden geoefend, waarbij geen relatie wordt gelegd met onderwerpen die op dat moment centraal staan in de klas. Activiteiten die in een betekenisvolle context worden geoefend, zijn gekoppeld aan de ervaringswereld en thema’s die zichtbaar zijn in de leeromgeving en worden daarmee concreet en authentiek voor de leerlingen.
Een betekenisvolle leeromgeving biedt zowel ruimte voor impliciet leren, waarbij de kinderen op eigen kracht kennis opdoen in een taalrijke omgeving over relevante patronen en vormkenmerken van fonemen als voor directe instructie.
Op zoek naar meer?
Boekentip:
Kijk voor meer suggesties ook eens op mijn Pinterest
Heb je zelf ook nog leuke suggesties? Laat dan een reactie achter!
.
.
.
Comments