Bij de emotionele ontwikkeling van een kind gaat het om de ontwikkeling van het gevoelsleven en de persoonlijkheid. Dit leidt tot emotioneel welbevinden.
Emotionele intelligentie (EQ) is het vermogen om verschillende emoties te begrijpen, deze te kunnen tonen en hier ook mee te kunnen omgaan. Dit zijn gedragingen en inzichten, die betrekking hebben op het kind zelf, zoals zelfbeeld, zelfvertrouwen, zelfdiscipline en het uiten van gevoelens. Deze vaardigheden helpen een kind ook bij het interpreteren van en reageren op emoties van een ander. Over emotionele intelligentie beschikken is ontzettend belangrijk. Wat kun je van een kleuter verwachten op emotioneel gebied?
En wat is nog lastig op deze leeftijd? In deze blog lees je er meer over.
Leren omgaan met jezelf
Kinderen ervaren dagelijks allerlei emoties en toch zijn deze vaak zo moeilijk te begrijpen.
Dat komt omdat emoties heel persoonlijk zijn en niet grijpbaar. Er zijn er ook nogal wat emoties dus het is niet zo gek dat je wat levenservaring op moet bouwen om alles te kunnen plaatsen. En dan nog is het ook voor volwassenen nog niet altijd te doen.
De emotionele ontwikkeling beslaat het opdoen van intra persoonlijke gedragingen en inzichten. Dit zijn allerlei vaardigheden, die betrekking hebben op het kind zelf en het leren omgaan met zichzelf, zoals: zelfbeeld, zelfvertrouwen, zelfstandigheid, zelfdiscipline. autonomie en het herkennen, benoemen, uiten en reguleren van gevoelens.
Hoewel deze emotionele vaardigheden bij kleuters nog niet allemaal aanwezig zijn, is het wel belangrijk om deze juist in de kleuterleeftijd al te trainen.
Juist omdat het kleuterbrein nog erg kneedbaar is.
Alle kinderen krijgen in hun leven namelijk te maken met tegenslagen. Dit hoort erbij.
Je kunt een kind hier niet altijd voor beschermen, en dat hoeft ook niet. Want anders kunnen kinderen nooit leren omgaan met teleurstellingen en andere emoties. Kinderen die hiermee leren omgaan, zullen zich na een tegenslag sneller weer prettig voelen.
Door een kind nu al te leren hoe hij emoties kan herkennen, benoemen en uiten, help je hem/haar dat op de lange termijn en dus in de rest van zijn leven.
Zo groeit het kind op tot een evenwichtige volwassene.
Daarnaast is het voor sociaal contact ook belangrijk dat je kind leert om te gaan met z’n emoties. Mensen vinden het prettig als iemand anders rustig kan blijven.
Over het algemeen gaan mensen liever om met iemand die controle heeft over zijn gevoelens. Dit geldt ook voor kinderen. Kinderen spelen ook liever met een vriendje dat niet steeds explodeert om het minste of geringste.
Dus ook voor de sociale positie van een kind is het leren omgaan met emoties van belang.
Bij het leren omgaan met gevoelens spelen diverse factoren een rol, namelijk:
De groei en rijping van het zenuwstelsel/het brein. Meer hierover lees je in mijn blog: Het kleuterbrein en emoties
Temperament en niveau van ontwikkeling. Ieder kind heeft een eigen karakter en manier van ontwikkelen. Het ene kind leert makkelijker dan een ander.
Sociaal functioneren van ouders en steun uit de omgeving. Welk voorbeeld krijgt een kind en welke reacties krijgt het kind op zijn of haar gedrag?
De emotionele ontwikkeling voor de kleutertijd
Vanaf zeven tot twaalf maanden kan een kind steeds meer verschillende emoties tonen, zoals blijdschap, woede en angst.
In de peutertijd begint de autonomie ontwikkeling en zijn kinderen zich steeds meer bewust van zichzelf als persoon met eigen wensen en gevoelens en dit is het begin van het leren van zelfcontrole. Daarnaast ontstaan er nieuwe emoties, zoals schuldgevoel.
Tussen de twee en vier jaar kunnen kinderen de emoties van anderen gaan herkennen.
De emotionele ontwikkeling van kleuters
In de praktijk zie je dat de beginsituaties van kleuters op dit gebied ook al veel kunnen verschillen. De ene kleuter die net op school komt heeft al veel meer emotionele vaardigheden dan de andere.
Het gebruik van leerlijnen is bij het observeren van de emotionele ontwikkeling van een kind een handig hulpmiddel en houvast. Deze leerlijnen zijn als het ware de wegen waar langs de ontwikkeling verloopt. Op die leerlijnen bevinden zich verschillende mijlpalen of tussenstations. Dit zijn vaste herkenningspunten, die aangeven of de ontwikkeling van een kind in de pas loopt met de gangbare ontwikkeling.
In de praktijk blijkt overigens vaak dat de ontwikkeling van kleuters niet altijd zo stapsgewijs en gelijk aan de leerlijnen verloopt.
Soms slaan kinderen mijlpalen over en soms blijven ze wat langer in een bepaalde ontwikkelingsfase hangen om vervolgens weer een grotere sprong te maken.
De ontwikkeling van een kleuter verloopt namelijk niet lineair, maar met sprongen.
Doelen
In de emotionele ontwikkeling van kleuters kunnen we de volgende ontwikkelingslijnen onderscheiden:
Omgaan met emoties
Zelfbeeld
De ontwikkeling van het omgaan met emoties gaat over doelen als:
Emoties herkennen en benoemen
We onderscheiden bij kleuters vier basisemoties, die ze moeten leren herkennen en benoemen bij zichzelf en bij anderen, namelijk: blij, boos, bang en verdrietig. Alle andere emoties zijn van deze basisemoties afgeleid. Meer hierover lees je in mijn blog: Emoties herkennen en benoemen
Emoties uiten en reguleren
Kleuters laten zich vaak nog erg leiden door hun emoties. Dit komt doordat een kleuter nog heel erg in het ‘nu’ leeft en nog niet goed begrijpt wat er in hem/haar omgaat. Zijn/haar stemming wisselt nog heel erg, zo kan een kleuter uitgelaten blij zijn en zo ineens verdrietig en niets meer willen. Een kleuter leert zich gaandeweg de kleutertijd wel steeds beter beheersen, omdat hij/zij snapt dat bepaald gedrag afkeuring oproept. Meer hierover lees je in mijn blogs: Emoties uiten en Kleuters en emotieregulatie
Het kunnen omgaan met kritiek, teleurstellingen, tegenslagen, positieve aandacht en wisselende situaties.
Deze leerlijnen helpen je om de ontwikkeling van een kleuter wat betreft het omgaan met emoties in kaart te brengen:
4 jaar:
Emoties herkennen en benoemen:
Het kind herkent eenvoudige gezichtsuitdrukkingen (blij, boos, verdrietig en bang).
Emoties uiten en reguleren:
Het kind toont non-verbaal zijn/haar gevoelens, reageert vaak nog erg emotioneel en is in vreemde situaties vaak nog angstig
4,6 jaar:
Emoties herkennen en benoemen:
het kind benoemt eenvoudige gezichtsuitdrukkingen: blij, boos, verdrietig en bang
Er zijn eerste gevoelens van trots en schaamte.
5 jaar:
Emoties herkennen en benoemen:
Het kind benoemt eenvoudige gezichtsuitdrukkingen: blij, boos, verdrietig en bang
Emoties uiten en reguleren:
Het kind kan zijn/haar gevoelens onder woorden brengen. Wordt zich meer bewust van zijn/haar eigen ‘ik’ en ontdekt het dat hij/zij kwetsbaar is, dat hem/haar iets kan gebeuren. Dat kan voor angst zorgen, bijvoorbeeld voor de kapper, tandarts, wespen.
Bij een wondje met bloed kan het kind bijvoorbeeld van slag zijn, omdat het bang is dat zijn lichaam kapot is. Een pleister kan dan wonderen doen.
5,6 jaar:
Emoties herkennen en benoemen:
het kind benoemt meerdere emoties bij zichzelf (bang, blij, verdrietig en boos).
Emoties uiten en reguleren:
Het kind kan zijn/haar eigen gevoelens onder woorden brengen en blijft kalm bij een teleurstelling.
6 jaar:
Emoties herkennen en benoemen:
Het kind kent de basisgevoelens bij zichzelf en anderen. Onderscheidt ook gevoelens van trots, schuld en schaamte bij zichzelf.
Emoties uiten en reguleren:
Het kind kan vertellen hoe hij/zij zich voelt.
6,6 jaar:
Emoties herkennen en benoemen:
Het kind kent de basisgevoelens bij zichzelf en anderen. Onderscheidt ook gevoelens van trots, schuld en schaamte bij zichzelf.
Emoties uiten en reguleren:
Het kind uit gevoelens op een adequate manier, heeft zelfbeheersing.
Zelfbeeld
Zelfbeeld zegt iets over:
Zelfkennis
De mate waarin kinderen zich bewust zijn van hun eigen bestaan, los van andere mensen en de kennis die het kind van zichzelf heeft, bijvoorbeeld over uiterlijke kenmerken, gevoelens, capaciteiten, eigenschappen en motieven. Voor het hebben van zelfkennis is het nodig dat een kind zichzelf ervaart als iemand met een eigen bestaan, los van andere mensen. Dit brengt vragen met zich mee, als: Hoe zie ik eruit? Wat kan ik goed? Wat kan ik niet goed? Wat vind ik leuk?
Zelfvertrouwen hebben en jezelf durven presenteren
Meer hierover lees je in mijn blog: Kleuters en zelfbeeld
Deze leerlijnen helpen je om de ontwikkeling van een kleuter wat betreft de het zelfbeeld in kaart te brengen:
4 jaar:
Zelfkennis
Het kind is nog erg op zichzelf gericht. Noemt zichzelf "ik".
4,6 jaar:
Zelfkennis
Het kind is nog steeds erg op zichzelf gericht met soms wat korte tussendoorcontacten. Denkt dat andere kinderen dezelfde dingen leuk vinden. Herkent zichzelf in een verhaal. Bijvoorbeeld: Ik ben ook wel eens bang.
Zelfvertrouwen
Het kind vindt het leuk om iets te laten zien of te vertellen in de groep.
5 jaar:
Zelfkennis
Het kind krijgt een genuanceerder zelfbeeld, meer besef van eigen “ik”. Benoemt aspecten van eigen gedrag (bv. wat hij/zij graag eet). Weet wat ij-zij zelf kan (dit blijkt bijvoorbeeld ook uit de materiaalkeuze). Omschrijft zijn/haar zelfbeeld nog wel aan de hand van de concrete kennis en de vaardigheden dit het over zichzelf heeft.
Bijvoorbeeld: ik heb een bal, ik kan lopen, ik ben aan het kleuren.
Kan zijn-haar eigen werk beoordelen en durft daar trots op te zijn.
Zelfvertrouwen
Het kind is trots op wat hij maakt en kan.
5,6 jaar:
Zelfkennis
Het kind heeft kennis van zichzelf. Onderscheid al meerdere aspecten van zijn/haar eigen gedrag. Weet bv. waar hij/zij wel/niet goed in is en handelt daar ook naar. Uit gevoelens van schaamte en toont schuldbesef. Is nu ook in staat om overeenkomsten en verschillen aan te geven tussen aspecten van het gedrag die niet direct waarneembaar zijn. Toont waardering voor het werk van andere kinderen, helpt anderen en zegt sorry om ervan af te zijn. Kan ook aangeven dat een ander iets niet expres is gedaan, maar een ongelukje was.
Zelfvertrouwen
Het kind vertelt over wat hij gemaakt heeft en wat hij/zij al kan.
6 jaar:
Zelfkennis
Het kind kan zichzelf nu ook minder concreet en iets meer psychologisch te bekijken. Hij/zij omschrijft zichzelf dan bijvoorbeeld als verlegen of vrolijk. Kan zijn/haar eigen gedrag beter evalueren en bepaalde resultaten direct in verband brengen met zijn/haar eigen gedrag. Er is ook sprake van een toenemende controle over het eigen gedrag in het geval van niet al te sterke emoties. Komt tot het besef dat mensen verschillen voor wat betreft hun motieven en bedoelingen en kan dit ook verwoorden. Is in staat onderscheid te maken tussen bedoeld en onbedoeld gedrag
6,6 jaar:
Zelfkennis
Het kind geeft het verband aan tussen eigen inzet en resultaten
Observaties interpreteren
Het is wel belangrijk om bij de interpretatie van observaties rondom emotioneel gedrag de invloed van de basiskenmerken, betrokkenheid en risicofactoren niet uit het oog te verliezen. Meer hierover lees je in mijn blog: Hoe kleuters zich ontwikkelen
Deze basiskenmerken geven namelijk een indicatie of een kind lekker in zijn vel zit en zijn een voorwaarde om tot ontwikkeling te komen.
Wanneer het bij een kind aan deze basiskenmerken schort, dan zal dit ook terug te vinden zijn in lagere ontwikkelingsscores bij de ontwikkelingslijnen voor de sociale en emotionele ontwikkeling en waarschijnlijk ook bij een of meerdere andere ontwikkelingsaspecten.
Op zoek naar meer?
Boekentips:
Kijk voor meer suggesties ook eens op mijn Pinterest
Heb je zelf ook nog aanvullingen of suggesties op deze blog? Laat dan een reactie achter!
Bronnen
Centrum voor Jeugd en Gezin Katwijk. (Jaartal onbekend).
Emoties bij kinderen. Geraadpleegd op 6 januari 2023,
Gina Koninkx. (2022). 4 tips om je kinderen emotioneel intelligent op te voeden. Geraadpleegd op 6 januari 2023,
Kijk op ontwikkeling. (2014). Ontwikkeling zelfbewustzijn emoties.
Geraadpleegd op 6 januari 2023,
Rian Meddens. (Jaartal onbekend). Omgaan met emoties van kinderen in 5 stappen.
Geraadpleegd op 6 januari 2023,
Yorumlar